«ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ԴԵՐՆ ՈՒ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՀԱՂԹԱՀԱՐՄԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄ»․ Արմեն Եզեկյան

Մենք ձգտում ենք այնտեղ, ուր դռները փակ են: Մի վախեցեք ձեր ճանապարհին պատահած դռները բացելուց, դրանց բանալին միշտ ձեր գրպանում է:

«Մարդու կյանքը հասարակության հետ ունեցած բազմազան փոխհարաբերությունների ամբողջությունն է:[1] Կան դեպքեր, երբ նկատվում են այդ մարդկային հարաբերությունների զարգացման խանգարումներ: Հատկապես կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված անձինք` առանց տարիքային սահմանափակման սոցիալական խոչընդոտների պատճառով հաղորդ չեն դառնում շրջապատող աշխարհի երևույթներին ու մշակութային արժեքներին և ձեռք են բերում օտարվածության կարգավիճակ: Չունենալով ինքնուրույն գոյատևման, զարգացման և դրսևորման հնարավություն` նրանք ապավինում են այլոց աջակցությանը, բարությանը և բարեգործությանը[2]:

«Փոփոխությունների այժմյան մեր ժամանակաշրջանում առաջանում են սոցիալական կյանքին մասնակցաբար ընդգրկվածությունից դուրս մնացած մարդկանց, խմբերի վերստին ընդգրկելու, ուստի և հասարակություն - մարդ, - ընտանիք, -խումբ կտրված փոխադարձ վերականգնման, մարդկային կեցողության բարոյական, հոգեբանական, տնտեսական, կրթական, աշխատանքային և այլ բաղադրիչներում աջակցության իրագործման համար որոշակի աշխատանքների կազմակերպման խնդիրներ»[3]:

Մարդասիրական հարաբերությունները բարերար ազդեցություն են ունենում մարդու ֆիզիկական և հոգեկան առողջության վրա, նպաստում մարդու պոտենցիալ հնարավորությունների զարգացմանը[4]:

Երկրի սոցիալ-տնտեսկան, սոցիալ-քաղաքական կայուն իրավիճակը կախված է ոչ միայն ժողովրդի բարի կամքից, այլև սոցիալական հիմնախնդիրների ծանր հետևանքների չեզոքացմանը, մեղմացմանը և վերացամանն ուղղված կառավարության կողմից իրականացվող նպատակաուղղված միջոցառումներից: Սոցիալական կամ կենսական հիմնախնդիրների լուծման համար ներգրավված պետք է լինեն քաղաքացիների տարբեր միավորումներ, ի դեմս տարբեր հասարակական կազմակերպությունների և սոցիալական ինստիտուտների:[5]

Հասարակությունն իր հիմնախնդիրների հաղթահարման կամ սպասարկման համար ստեղծված սոցիալական ինստիտուտների և ծառայությունների հետ, պետք է համագործակցի այն կազմակերպությունների հետ, որոնք պատրաստ են տրամադրել նրան մասնագիտական օգնություն:

«Ժամանակակից գիտության տերմինաբանությամբ այդ գործունեությունն անվանվում է սոցիալական աշխատանք»[6]:

Մասնագիտական գրականության մեջ և աշխատանքային գործունեության արդյունքում ի հայտ է եկել այն փաստը, «որ սոցիալական աշխատանքի օբյեկտը հանդիսանում է մարդկանց կարիքավորությունը»[7]:

Մասնագիտական օգնություն ցուցաբերելու համար սոցիալական աշխատողի համար անհրաժեշտ պայմաններից են`[8]

Ø Սոցիալական ոլորտի օրենքների իմացության հետ մեկտեղ կարևոր է երկրի վարչական համակարգի մասին տեղեկացվածություն.

Ø Աշխատուժի շուկայի մասին իրազեկվածությունը, քանի որ առկա է անմիջական կապ սոցիալական սեկտորի և աշխատուժի շուկայի միջև:

Ø Քաջատեղյակ լինի սոցիալ-տնտեսական քաղաքականությանը, ի գործ ածվող մեխամիզմներին, որոնք կանգնած են սոցիալական օրենսդրության և կառավարման թիկունքին:

Ø Տեղյակ լինի առողջապահական ոլորտին, ուղղվածություն ցույց տալու համար.

Ø Քաջածանոթ լինի անձի հոգեբանությանը, որովհետև առնչվում է մարդու հոգեկան գործընթացների, վիճակների և հատկությունների հետ:

Սոցիալական աշխատանքը որպես գիտություն առաջ է քաշում տարբեր տեսություններ, որոնք վերլուծաբար նկարագրում և մեկնաբանում են սոցիալական աշխատանքի դերը և գործառույթները հասարակությունում։ Այս ամենն ավելի լավ հասկանալու համար պետք է նախ և առաջ պատկերացնել, թե ինչպիսի տեսություններ կան սոցիալական աշխատանքում։

Սոցիալական աշխատանքի տեսությունները բաժանվում են երեք խմբի`

Ø  տեսություններ, որոնք քննարկում են այն հարցը, թե ինչ է սոցիալական աշխատանքը, և որն է դրա նպատակը ու դերը հասարակությունում. ընդհանուր տեսություններ,

Ø  տեսություններ, որոնք ուսումնասիրում են խորհրդառուի ով լինելը՝ խոցելի խմբերի առանձնահատկությունները, իրավիճակը և հիմնախնդիրները, դրանց առաջացման պատճառները և հետևանքները,

Ø  տեսություններ, որոնք ներկայացնում են, թե ինչպես պետք է իրականացնել սոցիալական աշխատանքը, այսինքն` ինչպես պետք է հաղթահարվեն հիմնախնդիրները:[9]

Ընդ որում՝ վերջիններում առանձնանում են՝

1) մեթոդներ, որոնք ներկայացնում են խորհրդառուի հետ աշխատանքի հնարավորությունները և մոտեցումները ըստ միավորումների՝ անհատ, խումբ, ընտանիք կամ համայնք, սոցիալական ծառայությանն ինտեգրված կառույցներ՝ ելնելով առանձին անհատի կամ միավորման առանձնահատկությունից և գործունեության օրինաչափություններից,

2)մոդելներ, որոնք հանդիսանում են տարբեր հիմնախնդիրների վերլուծություններ և դրանց լուծման եղանակներ։

Այսինքն` սոցիալական աշխատանքի արդյունավետ պրակտիկան անհնար է առանց սոցիալական աշխատանքի մոդելների, որոնք հանդիսանում են տարբեր հիմնախնդիրների տեսական վերլուծություններ և դրանց լուծման եղանակներ։

Մոդելը տեսության վրա հիմնված մասնագիտական հնարքների ամբողջություն է, որի հետևողական իրականացումը բերում է հիմնախնդրի պատճառների բացահայտմանը, և մատնանշում է լուծման ուղիները։

 Հիմք ընդունելով տևողության չափորոշիչը` սոցիալական աշխատանքում առանձնացնում են կարճատև, միջին տևողության և երկարատև մոդելներ։ Կարճատև մոդելները ստեղծված են հրատապ հիմնախնդիրների լուծման կամ  կարճատև իրավիճակների հաղթահարման նպատակով, իսկ միջին տևողության և երկարատև մոդելներն ուղղված են խորը արմատացած հիմնախնդիրների հաղթահարմանը։[10]

Սոցիալական ծառայության մեջ ավելի պրկտիկ է կիառել ընդհանրական մոտեցման մեթոդը: Այն հնարավորություն է ընձեռնում մասնագիտորեն շփվելով ու ստեղծելով վստահության հարաբերություններ, ախտորոշել, բացահայտել անձանց, ընտանիքների, երեխաների յուրահատկությունները և համագործակցել համայնքների համապատասխան ծառայությունների հետ: Սոցիալական աշխատանքը հիմնված է համալրության սկզբունքների վրա, համապատասխան տեղեկատվական աղբյուրներ (միջավայր, հարազատներ, առողջության, հոգե-սոցիալական վիճակը), ինչպես վաղ միջամտություն և օկուպացիոն թերապիայի, նկարագրվում է համակարգի մոտեցումները և նման տեխնոլոգիաները սոցիալական ծառայության մեջ:[11]

Սոցիալական աշխատողի գործունեությունն առավել չափով կապված լինելով բազմաբնույթ ու բազմագործոն խնդիրներ ունեցող շահառուների հետ, ուստի խնդիրներին արդյունավետ և ադեկվատ լուծում տալու համար պետք է առաջնորդվել անհատական, ընտանեկան, խմբային, համայնքային աշխատանքային մեթոդաբանությամբ՝ միջոցներ փնտրելով ավելի բարձր սոցիալական համակարգում:[12]

Սոցիալական աշխատողն առաջնորդվելով «ընդհանրական[13]» մոտեցմամբ՝ իր գործունեությունը ծավալում է 4 մակարդակներում:

·         Միկրոմակարդակ –սոցիալական աշխատանքն ուղղված է անձանց և ընտանիքների կարիքների բավարարմանը,

·         Միջմակարդակ- աշխատանքն իրականացվում է կազմակերպությունների և համայնքների հետ,

·         Մակրոմակարդակ-գործունեությունը ծավալվում է համայնքների և ամբողջ հասարակության հետ,

·         Մասնագիտական միջամտություն, որի նպատակն է ձեռք բերած արդյունքների գիտական վերլուծությունը և ընդհանրացումը, մասնագիտական կրթության ոլորտում տարածումը:

Ընդորում,  աջակցության սոցիալական ծառայությունը խորհրդառուին օգնում է իր ներուժը և ընդունակություններն (կրթություն, զբաղվածություն, աշխատանք, շարժունակություն, հաղորդակցություն, վարքի կառավարում և դրսևորում) իրագործելու և ստեղծագործական նախաձեռնություն դրսևորելու գործում: Այն չի խնամակալում մարդուն և չի զրկում նախաձեռնությունից, այլ ընդհակառակը` նրան մղում է ինքնորոշման և կենսական իրավիճակներն ինքնուրույն կառավարելու ձգտմանը, ընդլայնում են նրա հնարավորությունները:[14]

Սոցիալական հիմնախնդիրները լինելով բազմաբովանդակ՝ գտնվում են մի քանի գիտությունների հատման կետում, առանձնապես տնտեսագիտության, սոցիալական քաղաքականության և սոցիալական աշխատանքի: Հիմնախնդիրների լուծումը պահանջում է համալիր մոտեցում սոցիալական քաղաքականությանը ուղղված միջոցառումների մշակմանը, ինչպես նաև սոցիալական աշխատանքի ակտիվ մասնակցությամբ:

Սոցիալական աշխատողների խորհրդառուները սոցիալական խնդիրներ ունեցող մարդիկ են: Նրանք կարող են լինել դժբախտ, նրանց տեսքը կարող է բավականին տհաճ լինել, նրանց վարքագծի անհատական, խմբային կամ ազգային կարծրատիպերը կարող են թվալ անսովոր և անընդունելի: Այդ հարցում միակ չափանիշը մասնագիտական օգնության կարիքն է և ուղղակի անձնական շփումները Հաղորդակցման գործընթացում սոցիալական աշխատողը գնահատում է այցելուի վիճակը և նրահ հիմնախնդրի էությունը, ճանաչում է նրա անձը և վարքագիծը, հանձնարարականներ է տալիս և խորհրդատվություն իրականացնում, թեթևացնում է անձնական ապրումների ծանրությունը: Մի շարք պատճառների բերումով, որոնց թվում` որոշ թեմաների արգելված լինելը, այցելուների վախը կամ ամաչկոտությունը, իրենց հիմնախնդիրների իրականէությունը չհասկանալը, դրանք իրենցից իսկ քողարկելու ցանկությունը պատճառ են դառնում, որ այցելուն իր վիճակի իրական պատկերը գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար խեղաթյուրի: Սոցիալական աշխատողը պետք է կարողանա տեղեկատվություն ստանալ ոչ միայն զրուցակցի խոսելուց, այլև նրա ձայնի ելևէջներից, դեմքի արտահայտություններից, մարմնի տարբեր մասերի շարժումներից, ժեստերից, լռելուց և այլն: Այլ կերպ ասած, սոցիալական աշխատողը պետք է կարողանա ընկալել «մարմնի լեզվով»[15] փոխանցվող տեղեկատվությունը: Այլ կերպ ասած` Որևէ համայնք մուտք գործելուց առաջ, նրա մշակույթին և ավանդույթներին ծանոթանալու համար անհրաժեշտ է բացել դռները:

Այսպիսով` աշխատանքում արագ, ճիշտ կողմնորոշվելու և գործելու համար սոցիալական աշխատողին անհրաժեշտ են տարբեր բնագավառի գիտելիքներ և հարուստ փորձ` պայամանավորված զանազան հոգսեր ու կարիքներ ունեցող տարբեր տարիքի սոցիալական դիրքի ու կարգավիճակի, ինտելեկտի, հայացքների ու համոզմունքների տեր անձանց հետ ամեն օր ու անընդհատ շփվելու դիտավորությամբ:

Մարդկանց սոցիալական տնտեսական հարմարվողականության պատճառը հանդիսանում է իրենց մասին հատկացված արտոնությունների վերաբերյալ սուղ տեղեկացված լինելը:[16] Հասարակության տեղեկացվածությունը բարձրացնելու համար էական զգալի ջանքեր պահանջվում է բազում մասանգետներից, բժիշկներից, հոգեբանններից, մանկավարժներից, իրավաբաններից, հատկապես` սոցիալական աշխատողներից և այլոց կողմից[17]: Մասնագիտության բերումով, սոցիալական աշխատողը գործնականում հանդեսէ գալիս որպես նշված բնագավառների մասնագետների կողմից իրականացվող աշխատանքների կոորդինատոր:

Անհարժեշտ է ոչ միայն պետության աջակցությունը, այլև միջազգային, ոչ պետական ու մասնավոր կազմակերպություների, անհատների, մասնագետների հետ հմագործակցության միջոցով ինֆորմացիայի փոխանակմամբ վերլուծել հիմնախնդիրը և գտնել հաղթահարման ուղիներ: Պետությունը պետք է աջակցի, նեցուկ լինի այն կազմակերպություններին, անհատներին, որոնք զբաղվում են հաշմանդմաների և կյանքի դժարին իրավիճակում հայտնված անձանց հիմնախնդիրներով, այլ ոչ թե արհեստականորեն խոչըդոտներ առաջացնի: Քաղաքակիրթ երկրներում ստեծվում են պայամաններ նրանց համար, ովքեր օգնում են նման խմբերին:[18]

Բոլոր վերը նշված խնդիրներին լուծում տալն ու հնարավորինս թեթևացնելը բավականաչափ բարդ գործընթաց է, քանի որ մարդիկ որքան նման են միմյանց, նույնքան էլ տարբեր, նաև տարբեր են հանգամանքները:

Սոցիալական աշխատանքի բնութագրում

«Սոցիալական աշխատողը կարևորում է նախ մարդուն, ապա` նրա հիմնախնդիրները»[19]:

Վեջիններս տեսնելու համար անհրաժեշտ է սեր և հարգանք տածել մարդու հանդեպ: Որովհետև «Ով ունի արդյոք բազեի նման սրատես աչքեր, եթե ոչ` «Սերը»:[20]

Սոցիալական աշխատողն ունի ձեռքեր` օգնելու մյուսներին, ոտքեր` շտապելու խոցելի մարդկանց մոտ և աչքեր` տեսնելու մարդկանց խնդիրներն ու կարիքները…[21]

Այդ ամենն իրագործելու համար անհրաժեշտ է սոցիալական աշխատողը դրսևորի մեծ Կամք[22]: «Կամքը վստահություն է սեփական ուժերի հանդեպ»[23]: Կամքը գիտակցության գործնական կարևոր դրսևորումներից է: Կարծում եմ, որքան բարձր է մարդու գիտակցական մակարդակը, այնքան մեծ է նրա կամքը: Կամքի ուժը բարու գործակիցն է: Կամքի տեր մարդն իր առջև բարին պատակներ է դնում և ձգտում հասնել դրանց: Նպատակն ամուր հիմնասյունն է: «Ուր կամք կա, այնտեղ կա և ճանապարհ»[24]: Սոցիալական աշխատողն ունի անհաղթելի ոգու կորով, որովհետև ունի նպատակ:

Կյանքը մեզ անսահման տևողությամբ չի տրված: Վարդգես Պետրոսյանն իր «Ապրած և չապրած տարիներ» վեպում գրում է. «Մարդու կյանքը նման է լուցկու տուփի, որտեղ օրըստօրե ավելանում են այրված հատիկները»[25]: Կարծում եմ, սոցիալական աշխատողն ամեն մի հատիկի պես երկար պետք է վառվի նպատակին և արդյունքի հասնելու, ինչպես նաև մարդկանց օգտակար լինելու համար: Իսկ եթե միանգամից են այրվում այդ հատիկները, ապա տեղի է ունեում կարողությունների սպառում կամ մասնագիտական այրում: Վերջինիս վերականգնումը շատ ջանքեր է պահաջում:»

Կյանքն իր դռները բացում է այն մարդու առջև, որը գիտի, թե ուր է գնում:

Ապրել, ապրել, այնպես ապրել,

Որ ուրիշի խինդով խնդաս,

Որ ուրիշի ցնծությունով

Ինքդ էլ ցնծաս, ինքդ էլ թնդաս:

Ու թե հանկարծ անպետքություն քեզ համարես,

Թե ինքդ քեզ արհամարես ու համառես,

Քեզ հետ վիճի՛, քեզ մի՛ զիջի

Համբերատար քեզ հետ խոսի,

Հակառակում քեզ համոզի:

Դու, որ սխալվես, սակայն չես ստի

Կկորցնես հաճախ, բայց նորից կգտնես,

Դու, որ սայթաքես ու վայր ընկնես

Կընկնես, սակայն երբեք չես ծնկի:

Այլ կմագլցես կատարից կատար

Կելնես անվերջ, կբարձրնաս վեր՝

Այս ահեղ դարից առնելով թևեր…

Կելնես, որ ողջ աշխարհը տեսնես,

Շահածով խնդաս, կորուստը սգաս:

Լինես մնաս ամենքի հետ,

Հարուստ դառնաս, ինչպես լայն տափաստան:

Մեկ տեղ հանկարծ ընդհարձակվես,

Մեկ տեղ դառնաս գունդ ու կծիկ.

Մեկ տեղ բացվես, մեկ տեղ փակվես՝

Ինչպես նամակ կամ բացիկ…:

Կյանքդ խասնես նրանց կյանքին,

Նրանց կյանքն էլ քեզ ենթարկես,

Տրվես նրանց լույսի նման

Եվ չխաբես հույսի նման:

---

[1]Տե՛ս, Խաչատրյան. Մ.Մ., Մարդու էության և գոյության հարաբերակցության հարցի շուրջ, Բանբեր Երևանի համալսարանի, Եր., 2005, 1(115), էջ 33: 

[2] Տե՛ս, Global development voices: Living with disabilities,Էլ. Ռեսուրս, www.theguardian.com, 13:19, 10.11.2014:

[3]Տե՛ս, Քոչարյան Ռ., Ջիջյան Ա.Ռ., Սոցիալական աշխատանքը, բարեգործությունը և «Քրիստոնեական կենսակերպի արմատավորումը», ԴԱԼԼ հրատարակչություն, Եր. 2009, էջ 147:

[4]Տե՛ս, Խաչատրյան Մ.Մ., Սոցիալական կյանքի դինամիզմը և մարդկային զարգացման նոր միտումները. էջ 8:

[5]Տե՛ս, Մեթոդական ուղեցույց տարեցների և հաշմանդամների հետ աշխատող սոցիալական աշխատողների համար, Աշխատանքի և սոցիալական հեազոտությունների ազգային ինստիտուտ, Երևան 2003, էջ 15:

[6]Տե՛ս, Քոչարյան Ռ., Ջիջյան Ա.Ռ., Սոցիալական աշխատանքը, բարեգործությունը և «Քրիստոնեական կենսակերպի արմատավորումը», ԴԱԼԼ հրատ., Եր. 2009, էջ 147:

[7]Տե՛ս, Քոչարյան Ռ., Ջիջյան Ա.Ռ., Սոցիալական աշխատանքը, բարեգործությունը և «Քրիստոնեական կենսակերպի արմատավորումը», ԴԱԼԼ հրատարակչություն, Եր. 2009, էջ 167:

[8]Տե՛ս, Արդյունավետ սոցիալական աշխատանք, Սոցիալական աշխատողների համար ձեռնարկ, ՀՀ Սոցիալական Ապահովության, Զբաղվածության,  Բնակչության տեղաշարժի և փախստականնների հարցերի նախարարություն, Եր., 1996, էջ 27-28:

[9]Սոցիալական աշխատանքի մոդելները և դրանց դասակարգումը..Էլ.ռեսուրս, armsocwork.blogspot.com/2017/09/blog-post_27.html

[10]Սոցիալական աշխատանքի մոդելները և դրանց դասակարգումը..Էլ.ռեսուրս, armsocwork.blogspot.com/2017/09/blog-post_27.html

[11]Տե՛ս, Тетерский С.В. В ведение В социальную работу, Учебное пособие для высшей школы, “Академический проект”, 2001, ст. 452-454.:    

[12]Տե՛ս, ԵՊՀ սոցիոլոգիայի ամբիոն և ՀՀ Սոցիալական ապահովության նախարարություն, Սոցիալական աշխատանքի մեթոդներն ու հետազոտական սոցիալական աշխատանքի մեթոդները, Ողեցույց սոցիալական աշխատողների համար, Եր. 2002:

[13]Սոցիալական աշխատանքի հանրագիտարանում «ընդհանրական մոտեցումը» սահմանվում է որպես՝

1.      մոտեցում, որում հավասարապես ուշադրության կենտրոնում է և՛ անձը, և՛ միջավայրը.

2.      գործընթաց, որը սկիզբ է առնում խորհրդառուի կամ նրա համակարգի կողմից օգնություն ստանալու նատակով ներկայացված եզակի իրավիճակից և ապա՝ ընտրում այդ իրավիճակի բացատրության նպատակով առավել համապատասխան տեսություն կամ տեսություններ և կիրառում միջամտության ստրատեգիաները, որը կարգավորելու են այդ իրավիճակը.

3. պարտավորություն՝  հասցնել առավելագույնի հումանիզմը, և խորհրդառուի իրավասությոնները, երբ իրականացվում է մասնագիտական գործունեությունը: Հղումն ըստ Քոչարյան Ռ., Ջիջյան Ա.Ռ., Սոցիալական աշխատանքը, բարեգործությունը և «Քրիստոնեական կենսակերպի արմատավորումը», ԴԱԼԼ հրատարակչություն, Եր. 2009, էջ227:

[14]Տե՛ս, Тетерский С.В. В ведение В социальную работу, Учебное пособие для высшей школы, “Академический проект”, 2001, ст. 420-421.  

[15]«Մարմնի լեզուն »սոցիալական աշխատողի և այցելուների հաղորդակցման լեզվի կարևոր բաղկացուցիչ մասն է:

[16]Տե՛ս, Տե՛ս, Корчагина Д.М. Социально-экономическая адаптация инвалидов в современных условиях. Весник  Самарского государственного экономического университета. 2012.¹10(96)  УДК 364 ТВ  2012, ст 77:

[17]Տե՛ս, Смычек В.Б., Лещенская Т.М., Копыток А.В., Глинская Т.Х., Чапко И.Я., Галикова В.В., Львова Н.Л., Власова-Розанская Е.В., Соверамнныеа проблемы инвалидности, Проблемы статьи и обзоры,  Вопросы организации и информатизации здравахранения # 1, 2012, էջ 19:

[18]Տե՛ս, Global development voices: Living with disabilities, էլ. ռեսուրս, www.theguardian.com, 13:19, 10.11.2014

[19]«Սոցիալական աշխատանքն արդի սոցիալական բարեփոխումների համատեքստում, իրականություն և հեռանկարներ» միջազգային գիտագործնական խորհրդաժողով, 26.04.2012:

[20] Շիլլեր «Դոն Կալոս»

[21]«Սոցիալական աշխատանքն արդի սոցիալական բարեփոխումների համատեքստում, իրականություն և հեռանկարներ» միջազգային գիտագործնական խորհրդաժողով, 26.04.2012:

[22]Կամքի բացատրություն՝ 1.Մարդկային հոգեբանության հատկանիշներից մեկը, որն արտահայտվում է իր առջևդրված նպատակների՝ ձգտումների իրականացման հասնելու կարողությամբ՝ ունակությամբ: 2. Ցանկությունների՝ ծրագրածիև նպատակի իրականացման գիտակցական ձգտում, տոկունություն, համառություն: 3. Ցանկություն, պահանջ: 4. Հաճություն, բարեհաճություն, համաձայնություն: 5. Դիտավորություն, մտադրություն: Էլ. ռեսուրսhttps://bararanonline.com/կամք:

[23] «Կամքը վստահություն է սեփական ուժերի հանդեպ», էլ. ռեսուրսhttps://www.qahana.am/am /interviews/ dialogue/

[24] Մուրացան «Առաքյալը»

[25]Պետրոսյան Վարդգես  «Ապրած և չապրած տարիներ» վեպ, Երևան,<<Սովետական գրող>> հրատարակչություն, 1980թ.