ՀՈՒՄԱՆԻՍՏԱԿԱՆ ՄՈԴԵԼԸ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՈՒՄ

Հումանիստական ուղղությունը սոցիալական աշխատանքում կարելի է համարել ինչպես հիմնական, այնպես էլ երկրորդային ուղղություն: Հիմնական, քանի որ հումանիստական բազմաթիվ սկզբունքներ կիրառվում են սոցիալական աշխատողների կողմից որպես հիմնարար դիրքորոշումներ սոցիալական պրակտիկայում (Մալելի 2003): Երկրորդային, քանի որ հումանիստական ուղղությունը սոցիալական աշխատանքում ներկայանում է ավելի շուտ ընդհանրացված փիլիսոփայական դիրքորոշումների տեսքով, այլ ոչ թե որպես սոցիալական աշխատանքի հատուկ մոդել:

Այնուհանդերձ, սոցիալական աշխատանքի նպատակների ու գաղափարների հումանիստական ուղղվածությունը հնարավորություն է տալիս վերականգնել սոցիալական աշխատանքի` որպես թերապևտիկ գործունեության կարգավիճակը:

Հումանիզմն ու էքզիստենցիալիզմն այն գաղափարներն են, որոնք օգնում են մարդուն հասկանալ, թե որոնք են կյանքի ըմբռնման իր ուղիներն ու մոտեցումները, և կառուցում են նրա աշխարհայացքը:

Հիմնական գաղափարն հումանիստական մոտեցման մեջ այն է, որ անհատը գնահատում է կյանքի հանգամանքներն ու տեղի ունեցող իրադարձությունները` ելնելով իր փորձից, որն իր հերթին ձևավորվում է այդ իրադարձությունների վերապրման և հաղթահարման փորձի հիման վրա: Սոցիալական աշխատողն այս մոդելի ներքո օգնում է խորհրդառուին ուսումնասիրել իր անձը, զգացմունքները, դիրքորոշումներն ու այն նշանակություններն ու բացատրությունները, որոնք անձը տալիս է կյանքի այս կամ այն իրադարձությանը (օգնում է բացահայտել մարդկային անհատականությունը, հուզազգայական վիճակը):

Հումանիստական մոտեցման ներկայացուցիչները հակված են մարդուն տեսնել որպես ի բնե ակտիվ, պայքարող, ինքնահաստատվող, իր հնարավորությունները մեծացնող, պոզիտիվ աճին ձգտող գո: Այդ իսկ պատճառով սոցիալական աշխատողի ջանքերն ուղղված են խորհրդառուի անձնային աճին, այլ ոչ թե հիվանդության ախտորոշմանն ու բուժմանը: Այստեղ ախտաբանությունը ընկալվում է որպես ինքնադրսևորման հնարավորությունների սահմանափակում, մարդկային հնարավորությունների կորուստ կամ անիրագործելիություն:

Հումանիստական մոդելն ավելի շատ կենտրոնացած է անհատի սեփական անձի ըմբռնման վրա և այդ իսկ պատճառով աշխատանքի ընթացքում առավել շեշտադրված են սոցիալական աշխատող-խորհրդառու փոխհարաբերությունները, որտեղ սոցիալական աշխատողը բարձր է գնահատում խորհրդառուին որպես անհատի և, ստեղծելով վստահելի ու հարգալից մթնոլորտ, ներգրավում է խորհրդառուին սեփական անձի հետազոտման և վերլուծության մեջ:

Հումանիստական մոդելի հիմքում ընկած է գաղափարն այն մասին, որ մարդը փորձում է իմաստ հաղորդել այն աշխարհին, որում նա ապրում է: Սոցիալական աշխատողները փորձում են օգնել մարդկանց ձեռք բերել ինքնաճանաչման հմտություններ և ուղղել դրանք անձնային իմաստի որոնմանը` հենվելով նրանց փորձառության և արտաքին ազդեցության վրա: Հումանիստական մոդելը կառուցված է սեփական գոյության մեկնությունների արժեքայնության և հիմնավորվածության վրա:

Սոցիալական աշխատանքի պրակտիկայում լայն տարածում են գտել հումանիստական հոգեբան Կարլ Ռոջերսի հայացքները: Ռոջերսի թերապևտիկ հայեցակարգում աշխատանքային սկզբունքը պետք է լինի չհրահանգող (ոչ դիրեկտիվ), անքննադատական և հիմնված լինի ակտիվ լսելու ունակության վրա:

Հումանիստական մոդելի մյուս առանձնահատկությունն արտահայտվում է «այստեղ և այժմ» սկզբունքի մեջ, որին հետևելով` սոցիալական աշխատողը ոչ թե կենտրոնանում է խորհրդառուի հիմնախնդրի զարգացման պատմության ուսումնասիրության վրա, այլ շեշտադրում է անհատի, տվյալ պահին, տվյալ հիմնախնդրի վերաբերյալ ունեցած զգացմունքների ու մտքերի ուսումնասիրության վրա:

Կարլ Ռոջերսը սոցիալական աշխատանք ներմուծեց խորհրդատվության (counseling) գաղափարը և գտնում էր, որ խորհրդատվության հաջող ընթացքի համար կարևորագույն պայմաններ են` ապրումակցումը (empatheia), անկեղծությունը և ջերմությունը: Այս բաղկացուցիչ տարրերն են, որ ապահովում են խորհրդատվության դրական և հաջող ընթացքը:

Ապրումակցումը մասնագետի կարողությունն է զգալ և հասկանալ մեկ այլ մարդու ներքին աշխարհը, այնքան լավ, կարծես իր սեփական աշխարհն է: Սակայն կարևորագույն գաղափարն այս սահմանման մեջ «կարծես»  բառի նշանակության մեջ է: Սոցիալական աշխատողը պետք է ունակ լինի ապրումակցել խորհրդառուին` երբեք չմոռանալով “կարծես” բառը: Սա նշանակում է, որ փորձառու մասնագետը պետք է ի վիճակի լինի ներգրավվել ուրիշի զգացմունքների և մտքերի մեջ, այդ անհատին առավելագույնս հասկանալու նպատակով, սակայն զուգահեռաբար կարողանա տարանջատել իր անձնային զգացմունքներն ու մտքերը խորհրդառուի զգացմունաներից ու մտքերից: Ապրումակցման տեխնիկան սոցիալական աշխատողին հնրավորություն է տալիս կենտրոնանալ խորհրդառուի կողմից արտահայտած զգացմունքների, մտքերի վրա` ցույց տալով, որ ինքը շահագրգռված է և պատրաստ է հասկանալ խորհրդառուի բոլոր զգացմունքները, անգամ ենթատեքստային, և հասկանալ հենց խորհրդառուի տեսանկյունից: Սա այն նախապայմաններից է, որը  օգնում է խորհրդառուին հասկանալ, որ սոցիալական աշխատող-խորհրդառու փոխազդեցությունում առաջնայինը իրեն հասկանալն է իր աշխարհայացքի ներքո  և իր տեսանկյունից:

Ջերմությունը սոցիալական աշխատող-խորհրդառու փոխհարաբերություններում մյուս անհրաժեշտ պայմանն է, որպեսզի առաջարկվող օգնությունն առավել դրական արդյունքի բերի: Ջերմություն ասելով Ռոջերսը հասկանում էր «անվերապահ դրական վերաբերմունք» անհատին: Հումանիստական մոդելի սահմաններում աշխատող սոցիալական աշխատողը  պետք է բարձր գնահատի իր ցանկացած խորհրդառուին, հարգի նրան իր յուրահատկության և անհատականության համար: Մասնագետն աշխատանքը անհատի հետ պետք է սկսի մի այնպիսի համոզմունքով, որ նա պարտավոր է անքննադատաբար ընդունել խորհրդառուին անկախ նրանից, թե ինչ խոսելաոճ կամ պահելաձև է ցուցաբերում նա: Այլ կերպ ասած, սոցիալական աշխատողը պետք է կարողանա այնպիսի մթնոլորտ ստեղծել, որում խորհրդառուն իրեն անվտանգ կզգա և պատրաստ կլինի որևէ փոփոխության:

Անկեղծություն ասելով, Ռոջերսը հասկանում է, որ հարաբերությունները խորհրդառուի հետ չպետք է տարբերվեն այն հարաբերություններից, որոնցում գտնվում է մարդն իր աշխատակիցների կամ այլ մարդկանց հետ: Այսինքն երկկողմանի շահագրգռվածություն պետք է լինի աշխատանքի ընթացքում` ինչպես խորհրդառուի մոտ, այնպես էլ սոցիալական աշխատողի:

Կարկուֆն ու Բերենսոնը /1977թ/ ևս նշում են, որ հաջող թերապիայի պայմանների բազմակերպությունում ներառվում են ազնվությունն ու անկեղծությունը, ջերմությունը, հարգանը և ընդունումը, էմպատիկ ընկալումը: Կարկուֆն առաջարկել է սանդղակ, որի օգնությամբ հնարավոր կլիներ գնահատել թերապևտիկ փոխհարաբերություններում այդ պայմանների իրականացման աստիճանը:

Անձային աճը թերապիայի ընթացքում հնարավոր են վերը նկարագրված պայմանների պահպանման ժամանակ և այն դեպքում, երբ անհատը գիտակցում է իր ինքնությունը: Ինքնությունը, ըստ Ռոջերսի անհատի պատկերացումն է իր մասին, որը հիմնված է նրա անցյալ փորձի, ներկայի փաստերի և ապագայի մասին ունեցած սպասելիքների վրա: Ինքնությունը կայուն վիճակ չէ, այն հասկացություն է, որը ենթակա է փոփոխման, զարգացման և աճի: Ցանկացած անհատ ունի նաև իդեալական ինքնություն, այսինքն անհատի պատկերացումներն են իր մասին, որոնք նույնպես կայուն չեն: Հումանիստական մոդելի շրջանակներում սոցիալական աշխատողի  նպատակն է օգնել խորհրդառուին տարբերել իր իրական ինքնությունն իդեալականից, ընդունել իրականը` ձգտելով դեպի իդեալականը:

Հաճախ մարդկանց մոտ առաջացող հիմնախնդիրների պատճառն անհատի` իր մասին ունեցած անհամապատասխան պատկերացումներն են: Նա գնահատում է իր քայլերը և իր հնարավորությունները` ելնելով իդեալական ինքնությունից, և երբ բախվում է ինքնության ու իդեալական ինքնության միջև եղած անհավասարությանը, անհատի մոտ առաջ են գալիս դիսկոմֆորտ, անբավարարվածություն:

Հաջորդ պատճառը, երբ անհատը դառնում է սոցիալական աշխատողի խորհրդառու, նրա մոտ այսպես կոչված համապատասխանության (կոնգրուենտության) աստիճանի խախտված լինելն է: Համապատասխանությունը անհատի կողմից ասվածի, զգացածի և գործածի միջև եղած համապատասխանության աստիճանն է: Օրինակ` երբ մարդը քաղցած է, նա պետք է սնվի, երբ հոգնած է` հանգստանա: Սոցիալական աշխատողն օգնում է անհատին ձգտել դեպի համապատասխանության առավել հասու աստիճանի, որը նրան հնարավորություն կտա լինել ավելի լիարժեք, ամբողջական, և ինքնիրականացված անձ:

Հումանիստական հոգեբանությունում բազմաթիվ գաղափարներ կապված են «ինքնիրականացում» հասկացության և մարդկային ներուժի իրականացման հիմնահարցի հետ, որն առաջադրվել է Աբրահամ Մասլոուի կողմից (1970): Ըստ Մասլոուի` ինքնաիրականացումը  ընդունակությունների, կարողությունների, և տաղանդների լիարժեք օգտագործումն է: Ինքնիրականացումը ենթադրում է աճ, զարգացում: Մենք հաճախ ստիպված ենք լինում ընտրություն կատարել աճի և անվտանգության, առաջընթացի և ետընթացի միջև: Յուրաքանչյուր ընտրություն ունի իր դրական ու բացասական տեսանկյունները: Ընտրել անվտանգը` նշանակում է մնալ հայտնի և ծանոթ վիճակում` միևնույն ժամանակ համարձակվելով դառնալ ծիծաղելի և հնացած: Ընտրել աճը` նշանակում է բացահայտել նորը, փորձին անծանոթը` միաժամանակ համարձակվելով հայտնվել անորոշության մեջ: Մասլոուն խորհուրդ է տալիս հարցերի պատասխանները փնտրել անձի ներսում, այլ ոչ թե ջանալ գոհացնել քո պատասխաններով մյուսներին: Յուրաքանչյուր անգամ, երբ մենք պատասխանները որոնում ենք մեր ներսում, բախվում ենք մեր ներքին ինքնության հետ: Մենք սովորում ենք հավատալ և վստահել մեր մտքերին ու բնազդներին և գործել դրանց համապատասխան: Ինքնիրականացման հաջորդ քայլը «անձնային պաշտպանական մեխանիզմների» բացահայտումն է և դրանցից հրաժարումը, քանի որ պաշտպանական մեխանիզմների միջոցով մենք աղավաղում ենք մեր անձնային կերպարը և արտաքին աշխարհի կերպարը:

Սոցիալական աշխատանքի մեկ այլ տեսաբան Բրենդոնը (1976, 2000) ցույց է տալիս ձեն-բուդդայական փիլիսոփայության գաղափարների գործածման հնարավորությունը սոցիալական աշխատանքում: Նրա կարծիքով սոցիալական աշխատողները պետք է գործածեն իրենց անձնային ներուժը սթրեսային իրավիճակում գտնվող մարդկանց հետ անկեղծ հարաբերություններ կառուցելու համար: Բրենդոնի հայեցակարգում աշխատանքը ենթադրում է և սոցիալական աշխատողի, և խորհրդառուի ինքնաճանաչման զարգացում, լուսավորում (ձեն-բուդայականության մեջ գործածվում է սատոր հասկացությունը` ինտուիտիվ ներթափանցում) և անձնային աճ: Առանձնահատուկ ուշադրության են արժանանում այն պայմանները, որոնք խոչընդոտում են խորհրդառուի ինքնաճանաչումը, ինչպես նաև  նմանօրինակ արտաքին հանգամանքները հաղթահարելու հնարավորությունները: Բրենդոնի հայեցակարգում ընդգծվում է խորհրդառուի և սոցիալական աշխատողի անձնային խարիզմայի և արդյունավետ փոխադեցության նշանակությունը:

Այսպիսով` հումանիստական մոդելի հիմնական ուղղվածությունը կայանում է անհատի զարգացման, անձնային աճի կարողությունների բացահայտման և դրա միջոցով կյանքի լիարժեքությանը հասնելու մեջ:

Աղբյուրը՝

Осипова А.А. Справочник психолога по работе в кризисных ситуациях. — Р. н/Д , 2006

Payne, Malcolm Stuart (1991, 1997) Modern Social Work theory, 2nd edititon (Macmillan).

Pincus, Allen and Anna Minahan (1973) Social work practice։ Model and Method (Itasca, IL, Peacock).