ՃԳՆԱԺԱՄԱՅԻՆ ՄԻՋԱՄՏՈՒԹՅԱՆ ՄՈԴԵԼԸ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՈՒՄ

«Միջամտություն ճգնաժամային իրավիճակին» մոտեցումն առաջարկվել է Կապլանի կողմից հոգեկան հիվանդությունների կանխարգելման տեխնիկաների հետազոտման ընթացքում։ Ըստ Կապլանի՝ հոգեկան շեղումների կանխարգելումը հնարավոր է ավելի արդյունավետ դարձնել, եթե աջակցությունն իրականացվի ավելի վաղ ժամանակահատվածում՝ ճգնաժամային իրավիճակում։

Սոցիալական աշխատանքում «միջամտություն ճգնաժամային իրավիճակին» մոդելի հեղինակն է Նաոմի Գոլանը, ով 1978 թ. ներկայացրել է նույնանուն տեսությունը։ Ըստ Գոլանի՝ ամեն մարդ իր կյանքում հանդիպում է որոշակի ճգնաժամերի, որոնք լինում են սպասելի կամ անսպասելի։ Յուրաքանչյուր լուծված ճգնաժամ զարգացնում է հիմնախնդրի լուծման ռազմավարություն, իսկ ամեն չլուծվածն ուժեղացնում է լարվածությունը և սթրեսը։ Ճգնաժամի ենթարկված մարդիկ ավելի են հակված օգնություն ընդունել և նոր հմտություններ ձեռք բերել։

Ըստ Լիդիա Ռապոպորտի՝ ճգնաժամ է կոչվում հաստատուն իրավիճակում հավասարակշռության կորուստը։ Այսինքն` ճգնաժամը սթրեսների հետ կապված մի իրավիճակ է, որին մարդը չի կարողանում հարմարվել՝ հենվելով իր ունեցած հմտությունների և ռազմավարությունների վրա։

Ճգնաժամը որպես գործընթաց բաղկացած է 3 փուլից.

1. Ճգնաժամի սկիզբ, որի ընթացքում նկատվում է լարվածության աճ` որպես հակազդում սթրեսին։ Այս փուլում մարդը փորձում է լուծում գտնել իրեն ծանոթ մեթոդներով ու միջոցներով։ Եթե այս փուլում ճգնաժամի լուծումը անհաջող է լինում, ապա այն անցնում է երկրորդ փուլին։

2. Միջնամաս, երբ ճգնաժամն աճում է, քանի որ անհատը չի կարողանում օգտագործել նախորդ փորձը, իսկ արդյունքում նրա մոտ առաջանում է գրգռվածություն և ուժգին լարվածություն։ Այս փուլը կոչվում է նաև ակտիվ ճգնաժամի իրավիճակ։

3. Ակտիվ ճգնաժամային իրավիճակից հետո վրա է հասնում ճգնաժամի ավարտը, որը կարող է ունենալ 3 հիմնական արդյունք. 1. հիմնախնդիրը ստանում է լուծում: 2. Անհատը, ունենալով խնդրից ազատվելու զգացում և չկարողանալով լուծել այն, վերագնահատում է ճգնաժամի վտանգավորությունը և ուժգնությունը որպես նվազ սպասռնալի: 3. Անհատը փախչում է հիմնախնդրից:

Ճգնաժամ են առաջացնում հետևյալ սթրեսածին երևույթները. կորուստը, սպառնալիքը կամ վտանգը, փոփոխությունը, մարտահրավերները:

Ճգնաժամին միջամտելու տեխնիկան: Ճգնաժամի լիակատար հաղթահարումն ապահովելու և հետագայում դրա կրկնությունը կանխելու նպատակով հարկավոր է իրականացնել խորհրդառուի վերաինտեգրում, որը պետք է ներառի հետևյալ 3 քայլերը, որոնք հանդիսանում են նշված մոդելի փուլեր.

• Ընկալման կոգնիտիվ ուղղում/շտկում. Ենթադրում է, որ խորհրդառուին տրամադրվում է ամբողջական և ճշգրիտ տեղեկատվություն իր հետ պատահածի մասին, ինչն, իր հերթին, հնարավորություն է տալիս ավելի ճիշտ մոտեցում ձևավորել ծագած ճգնաժամային երևույթի նկատմամբ։
• Զգացմունքների կառավարում, այդ թվում նաև ծայրահեղ զգացմունքների արտահայտում։ Այս քայլի կարևորագույն տեխնիկաներից են 1) զգացմունքների ընդունումը և 2) մտքերի և հույզերի տարանջատումը։
• Վարքային նոր ռազմավարության զարգացում: Այս փուլում սոցիալական աշխատողի աջակցությամբ խորհրդառուն ձևավորում է այնպիսի վարք, որը հնարավորություն է տալիս նրան հարմարվել նորաստեղծ վիճակին:

Բացի վերը ներկայացված ճգնաժամային իրավիճակի և դրա հաղթահարման դասական մոտեցումից, կա ևս մեկ մոտեցում, որը զարգացվել է բրիտանացի սոցիալական աշխատող Ռոբերտսոնի կողմից (1991 թ.)։ Ռոբերտսոնն առաջարկել է «ճգնաժամային դեպքերի» հետ աշխատանքի հետևյալ 7 փուլերը.

1)      Խորհրդառուի շրջապատին սպառնացող ռիսկերի և անվտանգության գնահատում,

2)      Խորհրդառուի հետ կապի, շփման և հաղորդակցության հաստատում,

3)      Հիմնական հիմնախնդիրների նույնացում,

4)      Զգացմունքների կառավարում և հուզական գիտակցում,

5)      Այլընտրանքների հայտնաբերում,

6)      Գործողությունների պլանի մշակում,

7)      Աջակցության իրականացում/տրամադրում և իրավիճակի վերահսկում:

Այս երկու մոտեցումները ենթադրում են, որ սոցիալական աշխատանքի նշյալ մոդելը կոչված է զարգացնելու խորհրդառուի վարքային ռազմավարությունները և կարողությունները՝ նոր վիճակին հարմարվելու և սեփական ուժերը ավելի արդյունավետ օգտագործելու նպատակով:

Միջամտության սկզբնական փուլում հիմնականը աջակցող գործողություններն են` անհանգստության, լարվածության, մեղավորության զգացման մակարդակը իջեցնելու համար:

Աջակցող գործողությունները լինում են վերբալ (խոսքային) և ոչ վերբալ: Առաջին հարցազրույցի ժամանակ անհրաժեշտ է ուշադրությունը կենտրոնացնել ճգնաժամային իրավիճակի ընթացքի վրա: Սոցիալական աշխատողը խրախուսում է խորհրդառուին հասկանալ և պատկերացում կազմել իր վիճակի մասին, օգնում է ի հայտ բերել խորհրդառուի մտածելու կարողությունը սահմանափակող հուզական ռեակցիաներն ու ապրումները: Սոցիալական աշխատողն ու խորհրդառուն միասին փորձում են գնահատել տեղի ունեցող դեպքերն ու դրանք առաջացնող պատճառները: Ոչ վերբալ աջակցությունը ցավակցող շարժումների, ժեստերի, ուշադիր լսելու մեջ է, ինչը խրախուսում է խորհրդառուին արտահայտել զսպված զգացմունքներ:

Ակնհայտ է, որ տվյալ փուլում առաջարկվում է ոչ թե ճգնաժամը հաղթահարելու բանաձևը, այլ մշակվում են նախադրյալներ. սոցիալական աշխատողը շարունակում է հուսադրել խորհրդառուին, վստահություն ներշնչել հաջողության հասնելու համար` խնդիրը բաժանելով ավելի լուծելի մասերի:

Միջանկյալ փուլում սոցիալական աշխատողը անցնում է ռեֆլեքսիվ տեխնիկայի, որն օգնում է խորհրդառուին կենտրոնանալ իր մտքերի և զգացմունքների վրա, կապել ներկա իրավիճակն անցյալի չլուծված իրավիճակների հետ: Հնարավոր կապերի բնութագրումն անձին օգնում է ճշտել ճգնաժամի ճանաչողական ընկալումը: Ռեֆլեքսիվ քննարկման ժամանակ մշակվում են գործողությունների ընթացակարգի տարբերակները և այս կամ այն տարբերակի ընտրության  հետևանքները: Քնարկվում են այլընտրանքային լուծումներ, օգտագործվում են անցյալում չօգտագործված ներուժը` հավասարակշռությունը վերականգնելու և սովորությունները զարգացնելու համար:

Մոդելում կիրառվող առավել արդյունավետ տեխնիկաներից է կոնֆրոնտացիան: Սոցիալական աշխատողը խորհրդառուին ցույց է տալիս նրա զգացմունքների և վարքի միջև գոյություն ունեցող անահամապատասխանությունը:Ճգնաժամային իրավիճակին միջամտության վերջնական փուլը կառուցվում է համաձայնության վրա: Հենց որ ճգնաժամային իրավիճակը հաղթահարվում է, և հավասարակշռությունը վերականգնվում է, սոցիալական աշխատողը պետք է անի ամեն ինչ հետագայում խորհրդառուի կախվածությունը կանխելու համար: Սակայն միջամտության անժամանակ ընդատումը կարող է բացասական լուրջ հետևանքներ ունենալ. հրաժեշտը խորհրդառուի կողմից կարող է ընկալվել որպես նոր փոխազդեցության կորուստ:

Աղբյուրը՝

Осипова А.А. Справочник психолога по работе в кризисных ситуациях. — Р. н/Д , 2006

Payne, Malcolm Stuart (1991, 1997) Modern Social Work theory, 2nd edititon (Macmillan).

Pincus, Allen and Anna Minahan (1973) Social work practice։ Model and Method (Itasca, IL, Peacock).